Zielone Świątki to święto dziś trochę zapomniane i marginalizowane. W przeszłości szczyciły się jednak pozycją trzeciego najważniejszego święta w całym roku obrzędowym. W swej genezie to wydarzenie pełne radości, nadziei, zabawy, śpiewów i tańców. Jest to wszak święto, w którym czci się to co w całym roku najpiękniejsze, czyli w pełni wegetacyjnie rozwiniętą, pachnącą, płodną i kolorową wiosnę.
Zielone Świątki było ważnym świętem, które celebrowano niegdyś przez trzy dni. W różnych regionach kraju panowały odmienne tradycje. Na południu i zachodzie stawiano moje, na Mazowszu urządzano wołowe wesele, a w Małopolsce palono sobótki. W całej Polsce tożsama była tradycja majenia domów i obejść zielonymi gałązkami, od których wzięła się nazwa święta. Wszystkie obrzędy odbywały się na łonie natury, na polanach, polach, łąkach, w lesie, gdyż była to najbardziej adekwatna sceneria dla uczczenia rozbudzonej wegetacji.
W wyjątkowy i niezwykły sposób obchodzi się dziś Zielone Świątki na Urzeczu. Region ten jest ściśle związany z Wisłą, wzdłuż której kształtowała się jego historia i kultura. Nie inaczej jest podczas święta, kiedy to orszak pięknie umajonych łodzi płynie rzeką, a Urzeczanie bawią się i śpiewają na samym środku Wisły. Nadwiślańska kultura Urzecza pięknie pokazuje wyjątkową symbiozę człowieka z rzeką. I to właśnie na Urzeczu zdecydowałam się spędzić to zielone święto.
Zielone święto - pogańskie, ludowe czy chrześcijańskie?
Ludowe Zielone Świątki obecnie odnoszą się do kościelnego święta Zesłania Ducha Świętego, inaczej zwanego Pięćdziesiątnicą. Było to trzecie, po Wielkanocy i Bożym Narodzeniu, najhuczniej obchodzone święto. Jest to święto ruchome, zależne od pierwszej wiosennej pełni księżyca i obchodzone siedem tygodni po Wielkanocy. Wypada więc już w okresie pełni wiosny i rozkwitu roślin. Dziś ranga tych uroczystości zdecydowanie zmalała.
Zielone Świątki posiadają jednak słowiański rodowód, a większość obrzędów i elementów odnosi się właśnie do tradycji pogańskich. Mianowano je świętem wiosny, którego ideą jest święcenie drzew, roślin zielonych i kwiatów jako podziękowanie za wiosenne plony ziemi. Od zawsze było to święto radosne, pełne symboliki płodności, młodości i witalności. W późniejszym okresie Zielone Świątki zaczęto kojarzyć z rolnictwem i pasterstwem. Dziś obrzędy związane z kultem drzewa i zielonej gałązki są pozostałością po pogańskich zwyczajach.
Najważniejszym elementem obchodów święta jest tak zwane majenie, czyli ozdabianie zielonymi gałązkami. Używano to tego gałązek drzew dostępnych w okolicznych lasach, takich jak brzoza, lipa, leszczyna, dąb, klon, buk czy kasztanowiec. Korzystano także z roślin zielonych jak łopian, piołun czy tatarak oraz z polnych kwiatów. Kolor zielony miał tu kluczowe znaczenie. To kolor życia, zdrowia i witalności, nie mogły więc mu się oprzeć siły nieczyste.
Majono domy, podwórza, płoty czy obejścia, stodoły i stajnie, kapliczki przydrożne czy domowe krzyże. Wierzono, że młode drzewka odpędzą złe uroki i uchronią od nieszczęścia i choroby. Gałązki wtykano w miejsca graniczne, przejściowe jak drzwi, okna, wrota czy szpary, przez które to dostać się mogły do domu złe moce.
We wnętrzach domów strojono święte obrazki, a podłogi wyściełano kalmusowym zielem, czyli tatarakiem. Strojenie domów czy obór zielonymi roślinami miało również wymiar praktyczny, gdyż odstraszało wszelkie robactwo i tym niemagicznym sposobem pozwalając zwierzętom i domownikom zachować zdrowie.
Po zakończeniu obchodów roślin nigdy nie wyrzucano. Jako „poświęcone” miały silniejszą moc. Używano ich do leczenia czy kadzenia.
W niektórych regionach, przed domem panien na wydaniu zalecający się kawalerowie stawiali maje, moje, majówki, czyli wysokie, ostrugane do gołego pnia drzewa modrzewia, świerka, sosny czy jodły. Drzewka dekorowano kolorowymi wstążkami z bibuły lub tasiemek oraz żywymi kwiatami. Przed domami panien mających największe powodzenie mogło stanąć nawet kilka takich majów. Drzewka służyły także zabawie i popisom. Na samym szczycie zawieszano różne fanty od dziewczyn lub jeszcze bardziej pożądaną butelkę czegoś mocniejszego. Kawaler miał wtedy odpowiednią motywację, aby wspiąć się na samą górę moja, co zresztą chętnie czynił.
Zielone Świątki świętem pasterzy i rolników
Zielone Świątki były świętem pasterskim. Majono wtenczas bydło, wieszano na zwierzętach wieńce z kwiatów, kadzono dymem z palonych ziół czy skrapiano wodą święconą. Świeżo ugotowane jajka przetaczano pod krową z życzeniem, aby była krągła jak to jajko. Ważnym elementem obchodów było pierwsze wyprowadzenie bydła na pastwisko. Miało to miejsce najczęściej przed wschodem słońca, aby zwierzęta cały dzień mogły rozkoszować się świeżą trawką, której wierzono, potem nie zabraknie przez resztę roku.
Świętowali również sami pasterze. Podczas Zielonych Świątek odbywało się wiele wyjątkowych obrzędów, różniących się w zależności od regionu.
Na Kujawach czy Podlasiu urządzano konkursy na to kto najprędzej wypędzi bydło na pastwisko. Najszybszych oznajmiano królem i królową pasterzy. Zwycięscy zostawali uroczyście umajeni i tak ustrojeni w kwietne korony cieszyli się wieloma względami.
Pasterze otrzymywali w prezencie różne smakołyki, jajka, chleb, ciasto i słoninę. Urządzano tak zwane majówki, czyli uczty pasterskie na polanach lub w lesie, gdzie wspólnie spożywano posiłek i świętowano. W Beskidzie Śląskim do dziś smaży się tradycyjną świąteczną jajecznicę, czyli smażonkę. Wieczorami grupowano się przy ogniskach albo w karczmach. Bawiono się, tańczono i śpiewano. Kawalerowie popisywali się przed pannami. Święto wiosny zobowiązywało bowiem do zalotów, a podczas obchodów święta znaczący był element matrymonialny.
Popularnym zwyczajem były końskie (Śląsk) lub wołowe wesela (Kujawy, Podlasie), czyli pochody pasterzy z wołem. Mężczyźni okrywali płótnem woła lub konia, którego nazywali rodusiem. Wierzbową uprząż dekorowano wstęgami i kwiatami. Z tak odstrojonym zwierzęciem mężczyźni uroczyście obchodzili każde gospodarstwo, śpiewając, grając i bawiąc się przy tym hucznie. Każdy gospodarz otrzymywał od pasterzy życzenia pomyślności, a sam wynagradzał ich datkami. Czasami na Rodusia sadzano słomianą kukłę z szablą, mającą przypominać żołnierza. Urządzano także wyścigi konne. Zwycięzcę wyścigu okrzykiwano królem, a przegranego rochwistem. Płatający figle rochwist wieziony był na umajonym wózku, zabawiając przy tym zgromadzonych.
Ważnym elementem obrzędów zielonoświątkowych były uroczyste pochody mieszkańców przez wieś i pola lub wokół ich granic. Obowiązkowo z zieloną gałązką i świętym obrazkiem, aby zapewnić ziemi urodzaj.
Na Podlasiu to młode dziewczyny przejmowały pałeczkę. Kilkuletnią panienkę przebierano w najlepszą sukienkę, strojono wstążkami i kwiatowymi wieńcami. Tak, w roli królewny, obchodziła granice wsi i pola. Towarzyszyło jej czterech marszałków, również dziewczyn, ale przyodzianych w męskie szaty i atrybuty. W obrzędzie chodzenia z królewną uczestniczyły wszystkie dziewczyny ze wsi, a pochód mógł trwać cały dzień. Podczas orszaku śpiewano pieśni, a marszałkowie oddawali królowej pokłony. Czasami zmęczoną królewnę musieli nieść na rękach mężczyźni. Po całodziennych obchodach królewna udawała się do karczmy, gdzie musiała być wykupiona, nie czym innym jak wódką i kiełbasą.
Kolejnym magicznym i symbolicznym obrzędem praktykowanym w Zielone Świątki było palenie sobótek czy palinocek. Ogniska obrzędowe rozpalane były przez pasterzy najczęściej w nocy przed świętem. Uczestnicy skakali przez ognisko oraz przepędzali przez nie bydło. Z palącymi się pochodniami ze słomy obchodzili pola i pastwiska, w magiczny sposób ubezpieczając je przed nieszczęściem i zapewniając pomyślność hodowli i urodzaj plonów.
Święto wiosny na wodzie, czyli Zielone Świątki na Urzeczu
Zielone Świątki na Urzeczu przypominają o flisackich tradycjach regionu. Na obchody spływają galary, krypy i baty z całego Urzecza czy Warszawy. Każda łódź jest tradycyjnie umajona zielonymi gałązkami, które potrafią uchronić także przez złymi duchami wodnymi. Na łodziach przypływają modre Łurzycoki w swoich pięknych strojach regionalnych.
Święto rozpoczyna się polową mszą nad Wisłą w miejscowości Nadbrzeż w gminie Karczew. Podczas imprezy oferowane są regionalne przysmaki oraz rękodzieło z elementami łurzyckiej sztuki ludowej. Przede wszystkim można jednak zobaczyć pięknie prezentujących się w strojach ludowych Łurzycoków oraz porozmawiać z nimi o ich kulturze. Kultura ta, choć wiekowa, niedawno została odkryta na nowo. Mieszkańcy Urzecza, podczas Zielonych Świątek z dumą celebrują swoją tożsamość.
Kolorowy łurzycki strój ludowy
Łurzycki strój ludowy nosi obecnie oficjalną nazwę - strój wilanowski z nadwiślańskiego Urzecza. Jest on bowiem bardzo podobny do stroju wilanowskiego, jako że warszawska kultura, również ta związana z ubiorem, napływała na Urzecze wraz z powracającymi z Warszawy Łurzycokami. Bliskość stolicy miała istotne znaczenie w kształtowaniu się łurzyckiej kultury i mody. Warszawa nie tylko pozwalała Urzeczanom zarobić, ale również pozyskać mniej rozpowszechnione na wsiach materiały fabryczne, którymi zastępowano samodziały.
Najbardziej charakterystycznym elementem stroju wilanowskiego z nadwiślańskiego Urzecza są noszone przez mężczyzn długie, granatowe sukmany, z dekoracyjnymi, dużymi mankietami i kołnierzem w kolorze czerwonym. Kolor sukmany nawiązuje do ciemnoniebieskich wód Wisły. W pasie obwijano się kilkakrotnie szerokim, czerwonym pasem. Pod płaszczem noszono białą, lnianą koszulę z kołnierzem, pod którym zawiązywano chusteczkę lub fontaź. Spodnie schowane były w juchtowe buty z cholewami. Męskie głowy zdobił kapelusz z szerokim rondem lub rogatywki. Częstym atrybutem była drewniana laska.
Kobiety przywdziewały zdobione haftem białe koszule wiązane fontaziem. Na nie ubierano gorsety z sukna czy adamaszku, najczęściej w kolorze ciemnozielonym, szarym lub czerwonym i zdobione kolorową tasiemką. Na dół zakładano długie, marszczone spódnice oraz wełnianą zopaskę, gładką lub w pasy, głównie w kolorze czerwonym. Wszystkie kobiety przykrywały głowy, mężatki czepcem a panny chustą. Na stopy zakładano czarne trzewiki, a całość stroju dopełniały czerwone korale.
Elementem stroju najbardziej przykuwającym wzrok jest czarny haft pojawiający się na rękawach damskich koszul oraz chuście czepcowej. Motywem przewodnim są rośliny i kwiaty, a sam wzór przedstawiony jest w formie drzewka życia. Przypomina on trochę wycinankę ludową, i ta najprawdopodobniej była inspiracją do powstania haftu. Dziś wzór haftu stał się niemalże logo Urzecza, takim znakiem firmowym. Podczas festiwali czy innych imprez promocyjnych organizowanych na Łurzycu, można zakupić biżuterię, torby czy inne pamiątki właśnie z elementami tego wyjątkowego haftu.
Kulturalna strona imprezy przewiduje występy regionalnych grup folklorystycznych prezentujących pieśni i tańce z regionu Urzecza od Góry Kalwarii po południowe obrzeża Warszawy. Nad Wisłą czekają przystrojone zielonymi gałązkami łodzie, które popołudniu wyruszą w rejs po Wiśle. Rejs na który właściciele łódek chętnie zabiorą przyjezdnych (a także ich rowery). Łodzie płyną do Gassów, a niektóre z nich dalej, do Warszawy.
Procesja drewnianych, umajonych łodzi to najważniejsza część obchodów Zielonych Świątek na Urzeczu. I jest to bez wątpienia wyjątkowe i niezapomniane przeżycie.
Łodzie wypływają z Nadbrzeża, płyną wpierw osobno, aby na samym środku Wisły połączyć się. Wtedy rozpoczyna się prawdziwe świętowanie. Urzeczanie przechodzą z łodzi do łodzi, tańczą i śpiewają na kadłubach w rytm ludowych melodii.
Zielone Świątki na Urzeczu to święto nie tylko wiosny, ale przede wszystkim hołd oddany tradycji. Co podoba mi się najbardziej w obchodach Zielonych Świątek na Urzeczu to skupienie się na lokalnym dziedzictwie i naturalnych walorach ziemi łurzyckiej. Kultywowanie flisackich i olęderskich tradycji a także promocja rzecznego transportu, ekologicznego i przede wszystkim typowego dla mieszkańców nadwiślańskich miejscowości. To właśnie dzięki czynnikowi lokalnemu tutejsze Zielone Świątki są wyjątkowe na skalę kraju, Europy i świata.
Zapoznaj się z niezwykłą kulturą Urzecza: